Badania archeologiczne pozostałości fundamentów kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Zgierzu

Pierwszy kościół ewangelicki w Zgierzu zaprojektował w 1824 roku Bonifacy Witkowski. Budowy podjął się i rozpoczął ją na wiosnę 1825 roku Johann Lebelt. Kościół został poświęcony 10 września 1826 roku przez radcę Konsystorza ks. Karla Laubera z Warszawy w asyście ewangelickiego proboszcza zgierskiego ks. Henryka Bando, proboszcza Rudy Buga ks. Friedricha Georga Tuve, proboszcza Ozorkowa ks. Karla Friedricha Haberfelda i kaznodziei misyjnego z Piotrkowa Trybunalskiego Ludwiga Hoffa. 

Kościół był centrum duchowym Parafii przez 113 lat. Został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie 3 września 1939 roku. Mury zostały rozebrane w czasie wojny. 

W latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy Parafia starała się o budowę nowego kościoła, nie otrzymała zgody na postawienie go na miejscu zburzonego kościoła. Został wybudowany przy cmentarzu parafialnym (ul. Spacerowa 2). 

W roku obchodów 500 lat Reformacji Parafia EA w Zgierzu postanowiła dokonać badań archeologicznych na placu pokościelnym znajdującym się w centrum miasta (róg ulic: Długiej i Narutowicza). Projekt ten został wsparty finansowo przez Diecezję Warszawską Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. 

Badaniami kierował pracownik Muzeum Miasta Zgierza dr Piotr Świątkiewicz. W lipcu 2017 roku zostały przeprowadzone wstępne badania nieinwazyjne georadarem. W miesiącu sierpniu 2017 r. odkryto warstwy ziemi zasłaniające podwaliny fundamentów kościoła. Zakres prac pokazują zdjęcia z drona. Po wykonaniu dokumentacji stanu wykopalisk, teren został pokryty ziemią. 

Efekt prac archeologicznych będzie podstawą do opracowania koncepcji upamiętnienia miejsca w którym było głoszone Słowo Boże i gdzie uwielbiano Boga modlitwami i pieśniami. 

Galeria zdjęć

ks. dr Marcin Undas
Zgierz, 25.09.2017 r.

*** 

"Najoryginalniejszy – szkoda, że nieistniejący"

Aż 840 szklanych, metalowych, ceramicznych i plastikowych artefaktów zachowanych w całości lub fragmentarycznie udało się zidentyfikować badaczom biorącym udział w pracach archeologicznych, które w 2017 roku prowadzone były u zbiegu ulic: Narutowicza i Długiej pod kierownictwem dra Piotra Świątkiewicza. 

Na terenie, gdzie przed II wojną światową stał kościół ewangelicki, znaleziono przedmioty codziennego użytku: sztućce, grzebienie, naczynia kuchenne, fajerki, narzędzia, zabawki, ale też polskie, rosyjskie i niemieckie monety, elementy witraży i żyrandoli, kafle piecowe i wiele innych cennych znalezisk. Udało się też dokładnie zlokalizować i określić zewnętrzny kształt budynku, jego rozmiary, konstrukcję murów i posadowienie fundamentów.

Przeprowadzone badania z jednej strony potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia dotyczące pokrycia dachu tzw. karpiówką czy wyposażenia świątyni w szklane żyrandole i witraże, z drugiej zaś strony dostarczyły wielu nieznanych dotąd informacji, takich jak choćby istnienie technicznej dobudówki, w której prawdopodobnie składowano węgiel. 

W sprawozdaniu z badań możemy przeczytać, iż dawny kościół ewangelicki w Zgierzu jest "nie tylko pierwszym, lecz chyba najbardziej oryginalnym projektem architektonicznym B. Witkowskiego, zrealizowanym w okręgu łódzkim. Niezbędne są jednak dalsze badania terenowe (…), które umożliwiłyby odtworzenie pełnego obrazu kościoła i jego dziejów. Pomogłyby przywrócić obiekt do pamięci społecznej zgierzan (…). Wniosłyby do wiedzy o architekturze ziem Polski środkowej w XIX wieku element bardzo interesujący i dotychczas nieuwzględniony w literaturze przedmiotu". 

Czy tak się stanie? Proboszcz parafii ewangelickiej ks. Marcin Undas informuje, że na razie przyszli architekci pracują pod nadzorem pracowników Politechniki Łódzkiej nad projektem zagospodarowania tego terenu. A co będzie dalej? Wiele zależy od tego, jakie środki uda się pozyskać zgierskiej parafii. 

Wyniki badań Zainteresowanych wynikami badań odsyłamy do Muzeum Miasta Zgierza, gdzie dostępna jest publikacja Piotra Świątkiewicza "Sprawozdanie z badań reliktów kościoła ewangelicko-augsburskiego w Zgierzu, ul. Długa 36" (Zgierz, stan. 16), 2017. 

(rk) 
Źródło: Miesięcznik "Zgierz - moja przestrzeń" Nr 11/2017 

*** 

"Blizna w sercu miasta" 

Czasami budynek znika z przestrzeni, pozostawiając w niej ziejącą wyrwę, dziurę w tkance miasta. Czasem z takim budynkiem znika coś więcej – symbol, czyjaś obecność. Tak w Zgierzu było z kościołem parafii Ewangelicko- Augsburskiej przy ulicy Długiej. Dziś pozostał po nim pusty plac i mgliste wspomnienie społeczności, która przez ponad sto lat była znaczącą częścią naszego miasta. 

Budynku kościoła nie byłoby bez ludzi, dla których był on centrum wspólnoty. A znaleźli się oni w naszym mieście dzięki splotowi wielu okoliczności. Sami w swojej ojczyźnie nie mieli pracy. Był to skutek przejścia przez Europę wojen napoleońskich. My również budziliśmy się w nowej rzeczywistości po kongresie wiedeńskim. Co bardziej światli, tacy jak Rajmund Rembieliński, postanowili wykorzystać sytuację i dzięki unii personalnej i celnej z carem zarobić pieniądze, by zreformować kraj. W 1821 roku dzięki „Umowie zgierskiej” Zgierz stał się wielkim eksperymentem. Przyjął biednych przybyszów szukających lepszego życia. Ci zaś poza umiejętnościami, które mieli przekazywać polskim sąsiadom, przywieźli do Zgierza swoją kulturę, obyczaje i religię. 

Miejsce wspólnoty 

Szybki, praktycznie lawinowy napływ protestanckich osadników, sprawił, że wspólnota od samego początku zaczęła organizować parafię. Na jej czele stanął ksiądz Henryk Bando. Wierni bardzo szybko postanowi zadbać o swoją społeczność. Już w 1821 roku wystarali się o dwie działki, jedna pod dom dla pastora, drugą pod świątynię. Obydwa grunty przekazano parafii bezpłatnie. Należy w tu wspomnieć, że pierwszymi administratorami zgierskiego zboru ewangelicko- augsburskiego byli: ówczesny burmistrz Zgierza Samuel Grzegorzewski i właściciele pierwszych manufaktur: Karol Meissner i Jan Fryderyk Zachert. I tak najpierw w dwa lata stanęła drewniana plebania – początkowo pełniła funkcję nie tylko domu dla pastora, ale również miejsca spotkań wiernych, również w celu odprawienia nabożeństwa. 

Warszawska świątynia 

W roku 1824 komisja wojewódzka wydała zgodę na budowę kościoła. Projekt wykonał Bonifacy Witkowski – budowniczy województwa mazowieckiego. Samą budową zajął się Jan Lebelt. Jego oferta była wyceniona na 32990 złotych polskich i wygrała przetarg. Rząd udzielił 18 tysięcy zł pożyczki oraz przekazał drzewo budowlane. Zbór dołożył 14999 zł. Budowę nadzorował Krzysztof Durring. Z dokumentów wiadomo, że zgłosił on w czerwcu 1825 roku zastrzeżenie co do prowadzenia budowy świątyni przez Lebelta. Komisja Województwa Mazowieckiego wysłała do Zgierza Bonifacego Witkowskiego, aby rozwiązał problem. Nie wiadomo, na czym dokładnie polegał błąd Lebelta, jednak konflikt nie zatrzymał budowy.

Elegancja klasycystyczna 

W 1826 roku ukończono prace. Kościół powstał na planie wydłużonego prostokąta. W bocznych ścianach znalazły się okna na 2 kondygnacjach. Dolne miały kształt prostokąta, górne były półkoliste. Od frontu kościół ozdobiony był portykiem z dwiema kolumnami, na których znajdowało się belkowanie. W 1826 roku dostawiono ośmioboczną wieżyczką, a do środka trafił ufundowany przez Zgromadzenie Fabrykantów Sukna spiżowy dzwon. 10 września 1826 roku uroczyście poświęcono świeżo wzniesiony kościół w stylu klasycystycznym. Był on pierwszym, przed kościołami budującymi się w Tomaszowie, Aleksandrowie, Pabianicach i Łodzi, jako że Zgierz należał do najszybciej rozwijających się fabrycznych miast rządowych. Dwa lata później parafianie ufundowali organy, a w 1834 wzniesiono dzwonnicę, która na rogu kościelnego placu stała jeszcze na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. 

Tragiczny koniec

Przez ponad 100 lat miejsce to było sercem ewangelickiej społeczności miasta, która przyczyniła się do jego rozwoju i wzbogacenia się jego mieszkańców. Należało do niej wielu znamienitych mieszkańców, takich jak członkowie klanów Zachertów, Borstów czy Krusche. Można powiedzieć, że ewangelików i ich kulturę dali i zarazem odebrali naszemu miastu przybysze z Zachodu. W latach dwudziestych XIX wieku przyszli stamtąd ludzie szukający szczęścia, zarobku i dobrobytu, który obiecano im w małym miasteczku nad rzeką Bzurą. Blisko 120 lat później zabrali nam ich, ci, którzy postanowili siłą zagarnąć to miejsce dla siebie. Wojna, którą rozpętali, była początkiem końca dużej, płodnej wspólnoty ewangelickiej, którą znamy z XIX i początku XX wieku. 3 września 1939 roku samoloty Luftwaffe zbombardowały kościół i stojący obok dom parafialny przy ulicy Długiej 38. Bomba, która wpadła do budynku na wysokości ołtarza, co prawda nie spowodowała pożaru, ale podmuch wybuchu doszczętnie zniszczył wnętrze świątyni. Ciśnienie rozsadziło ściany budynku, które popękały niczym skorupka upuszczonego jajka. Ze względu na bezpieczeństwo ruiny kościoła zostały rozebrane jeszcze w czasie wojny. Pod koniec okupacji duża część ewangelików uciekła wraz z innymi Niemcami, obawiając się Armii Radzieckiej. W 1956 roku plac pokościelny wydzierżawiło Towarzystwo Przyjaciół Dzieci na plac zabaw. W 1967 roku parafia wystąpiła o zgodę na budowę kaplicy i mieszkania duchownego, jednak zgody nie otrzymała. W 1974 roku Urząd Miejski w Zgierzu zwrócił się do parafii o zgodę na rozbiórkę ogrodzenia i dzwonnicy ze względu na „estetykę i stan bezpieczeństwa”. 

Dziś po tym pięknym i ważnym dla miasta budynku pozostała ziejąca blizna w samym sercu dzielnicy dawniej zamieszkałej głównie przez ewangelików. Dzisiejsza wspólnota jest niewielka, chociaż nadal prężnie działa na rzecz miasta, jednak spotykają się już w innym miejscu, często niezauważanym przez ogół mieszkańców. 

Maciej Rubacha 
Źródło: "Zgierz - moja przestrzeń" Nr 10/2019