Pierwsze nazwy i nazwiska

Najstarsze wzmianki o naszym mieście, a wcześniej wsi, są niezwykle skromne. Praktycznie to wiemy, że „coś” istniało, że był kościół… lub kaplica. Ciekawe, że pierwsi znani z imienia „zgierzanie” to kapłani, ale czy mieszkali w Zgierzu? Najprawdopodobniej nie. Byli to bardzo często urzędnicy książęcy lub królewscy i wątpliwe, aby ich stałym miejscem zamieszkania był właśnie Zgierz. 

Tak naprawdę pierwsza, przynosząca więcej informacji notatka, pochodzi z roku 1345, kiedy to 24 czerwca w Łęczycy Władysław książę łęczycki i dobrzyński nadaje komesowi Samborowi, swemu skarbnikowi, wójtostwo w Zgierzu, z między innymi dwoma młynami, stawami i pastwiskami, z grodziskiem przy rzece, z łąkami aż do Krotczyc i lasem zwanym Miroszowiec. 

W dokumentach polskich nazwa komes/palatyn pojawia się w XII wieku wskutek przejmowania z Zachodu tamtejszych zwyczajów i tytulatury. Pierwotnie komesami nazywano panów lennych (możnowładców), w okresie feudalnym zarządców okręgów grodowych. Jako urzędnicy królewscy zarządzali grodem, pilnowali poboru podatków, na swoim terenie sprawowali władzę sądowniczą i dowodzili wojskiem. Pamiętajmy, że istniała wówczas także władza samorządowa, rada i burmistrz. Ówczesny wójt był przedstawicielem właściciela miasta. I tak to wyglądało aż do Konstytucji 3 Maja. 

Co prawda z czasem nasze miasto „wykupiło” wójtostwo i wójtami byli już „nasi”, ale nie zmieniło to systemu ówczesnej władzy. Przepraszam za tę drobną dygresję – wracam do dokumentu. Znajdują się w nim między innymi informacje o granicach miasta i po raz pierwszy odnotowane są nazwy fizjograficzne: Grodzisko, las Miroszew, czy Krotczyce (Krócice). I jeszcze słowo wyjaśnienia, co gdzie leży. 

• Grodzisko – obszar położony na lewym brzegu Bzury pomiędzy ulicą A. Struga (szpitalem a rzeką), prawdopodobnie pierwotny Zgierz; 
• Miroszew – obszar położony na północ od ulicy A. Struga, obecnie poprzemysłowy teren „Boruty”; 
• Krócice – obszar pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Konstantynowską i K. Pułaskiego. 

Nazwy te figurowały jeszcze na przedwojennych planach Zgierza, a ulica Miroszewska istnieje do dziś. Mało które miasto może pochwalić się taką starą nazwą terenową, mającą prawie 700 lat. 

Wiemy, że w 1372 roku Zgierz był miejscem pobytu królowej Elżbiety, siostry Kazimierza Wielkiego. W imieniu syna Ludwika Węgierskiego sprawowała rządy regencyjne w Polsce. Wydała dokument lokacyjny dla Grabowa (obecnie wieś w powiecie łęczyckim). 

W latach 1388-1389 jako wójt występuje Mścisko (Msciszko aduocato de Szgherz; Msciszcone aduocato de Szgherz) oraz Staszco, czyli Stanisław – Staszco aduocatus de Szgherz. Prawdopodobnie występowali na przemian. 

W roku 1390 w księgach sądowych łęczyckich pojawia się nazwisko mieszczanina zgierskiego Marcina Mądrka, który wystąpił przeciwko młynarzowi zgierskiemu Adamowi. To pierwsze – można powiedzieć – „cywilne” nazwiska (imiona) zgierzan.

W następnym roku w tychże księgach sądowych łęczyckich odnotowany jest pierwszy „kryminałek” zgierski. A oto wolne tłumaczenie łacińskiego tekstu: „Mieszkańcy Zgierza przyjęli od administratora Circhowskiego niezwiązanego złodzieja i tegoż niezwiązanego złodzieja odprowadzili do więzienia we wsi Kowale. W nieobecności dozorcy więzienia odebrał złodzieja jego służący. Dano znać włościanom z Kowali, aby przybyli i skrępowali złodzieja. Mieszkańcy na czas nie przybyli, a złodziej zdołał tymczasem uciec. Mieszkańcy wsi Kowale tłumaczyli się, że nie byli wtedy w domu i to mogą potwierdzić”. Tak w skrócie wyglądała najstarsza sprawa kryminalna ze Zgierzem związana. Miała ona dalszy ciąg, a mianowicie było nim dochodzenie, kto był winien ucieczki. Sąd w Łęczycy kilkakrotnie nad tym problemem obradował. W rezultacie uznano winę „włościan z Kowala”. 

W roku 1398 skarbnik łęczycki Sbrosław występuje przeciwko Andrzejowi z Dzierżązny o nieuiszczenie dziesięciny ze wsi Szczawina, należnej księdzu Wojciechowi – dominum Albertum altaristam de Szgerzs na przebudowanie kościoła zgierskiego – super reformacionem ecclesie Sgerzoviensis.

Na podstawie tego dokumentu wiemy, że przebudowywano (a prawdopodobnie budowano nowy kościół). Wiemy również, że przy kościele zgierskim była altaria. Altaria była fundacją albo zapisem na utrzymanie ołtarza lub kaplicy w kościele. Istnienie altarii podnosiło rangę miejscowego kościoła, a w miejscowościach niepełniących funkcji ośrodków władzy państwowej lub kościelnej należało to wówczas do wyjątków. W XVI wieku altaria zgierska przeszła do kolegiaty łaskiej, a później do Łęczycy. Być może wtedy zmieniono wezwanie kościoła z św. Mikołaja na św. Katarzynę, Pannę i Męczennicę (Aleksandryjską).

To jeszcze nie koniec średniowiecznych ciekawostek.

MACIEJ WIERZBOWSKI

Źródło: "Zgierz - moja przestrzeń" Nr 2/2020